Granice prywatyzacji procesu karnego – w poszukiwaniu sprawności i sprawiedliwości systemu
GRANT BADAWCZY realizowany przez dr Dagmarę Gruszecką (kierownik projektu) w ramach konkursu SONATA NARODOWEGO CENTRUM NAUKI nr 2015/19/D/HS5/00518
Wyniki projektu
W szybko zmieniającej się rzeczywistości społecznej, klasyczne struktury postępowania karnego wraz z charakterystycznym dla nich schematem relacji pomiędzy państwem prowadzącym ten proces a tylko uczestniczącą w nim, dość biernie, jednostką przestają odpowiadać potrzebom skutecznej, ale i sprawiedliwej reakcji procesowej na popełnione przestępstwo. Stawia to zaś ustawodawców przed zadaniem poszukiwania nowych rozwiązań procesowych. Wspólnego mianownika zmian w kierunku zwiększenia kontradyktoryjności postępowania, poszerzenia stosowania porozumień procesowych oraz mediacji i alternatywnych metod rozwiązywania sporów karnych, praw stron do aktywnego wpływu na swoją sytuację procesową m.in. dzięki możliwości prywatnego gromadzenia dowodów oraz przywrócenie ofierze przestępstwa jej roli pełnoprawnego podmiotu procesu, można doszukiwać się w pojęciu „prywatyzacji” postępowania karnego. Wprowadzanie pewnych koncesji prywatnoprawnych w publicznoprawną konstrukcję postępowania karnego wydaje się zatem stanowić właśnie jedno z takich, skądinąd dość obiecujących, rozwiązań.
Co jednak w istocie miałoby oznaczać pojęcie „prywatyzacji postępowania karnego”? W literaturze zgłaszane są różnorodne typologie modeli prywatyzacji oraz różne propozycje definicyjne. W kontekście przedmiotu badań, należy jednak podkreślić, że w pojęciu „prywatyzacji prawa” uwidaczniają się przede wszystkim dwa wątki problemowe. Obok bowiem tendencji do poszerzania partycypacji podmiotów niepublicznych w realizacji zadań objętych dotąd wyłącznością kompetencji organów państwa i ich kooperacji, równolegle dochodzi do przenikania do prawa i procesu karnego konstrukcji o prywatnoprawnym rodowodzie, co można też określić jako „ucywilnianie” procesu karnego.
Prywatyzacja z jednej strony odzwierciedla dynamiczny potencjał postepowania karnego, z drugiej – napotyka jednak na pewne nieprzekraczalne granice. Granice te mogą wynikać z: 1) miejsca prawa karnego procesowego w systemie prawa, zwłaszcza wobec podziału na domenę prawa publicznego i prawa prywatnego, 2) relacji między państwem a jednostką, chronionej standardem konstytucyjnym, 3) funkcjonalności procesu karnego i konieczności współistnienia w nim różnych metod rozstrzygania konfliktów karnych. Dla zachowania obecnego standardu konstytucyjnego (i konwencyjnego) postępowania karnego, prywatna aktywność może być dopuszczalna jedynie w takim zakresie w jakim nie narusza istoty obowiązków państwa w zakresie ochrony bezpieczeństwa i porządku publicznego oraz praw i wolności jednostek. Im głębiej dana czynność procesowa ingeruje w sferę wolności obywatela, tym mocniej uzasadniony staje się monopol państwa. Obszarem, w jakim możliwość korzystania z aktywności prywatnej wydaje się najlepiej uzasadniona, jest sfera postępowania dowodowego – prywatnego gromadzenia, lecz i (co należy postulować) przeprowadzania dowodów. Z tego też powodu, jako najbardziej „podatne” na zmiany prywatyzacyjne, jawi się również postępowanie przygotowawcze.
Jak już wskazano, źródła koncepcji prywatyzacyjnych tkwią w problemach, które dla współczesnego wymiaru sprawiedliwości stwarza nowoczesne społeczeństwo ryzyka, a które powstają na styku dążeń do wprowadzania wolnościowo, gwarancyjnie zorientowanego modelu prawa i procesu karnego, a koniecznością zwiększenia skuteczności ochrony prawnokarnej. Podsumowując uznać należy, że efekty osiągnięte w ramach badań są nowym, istotnym głosem wpisującym się w zakres fundamentalnych zagadnień nauki procesu karnego, ale będącym też wyrazem właściwego postrzegania w liberalnej, respektującej zasady państwa prawa demokracji relacji między władzą a jednostką.
In the rapidly changing social reality, the classic structures of criminal proceedings, along with the characteristic pattern of relations between the state conducting the trial and the individuals – quite passively – participating in it, cease to meet the needs of an effective, but also fair, trial response to a committed crime. This, in turn, forces legislators to look for new procedural solutions. The common denominator of the changes toward increasing the adversarial nature of the proceedings, expanding the use of procedural agreements and mediation and alternative methods of resolving criminal conflicts, the rights of the parties to actively influence their procedural situation through, among other things, the possibility of private collection of evidence, and the restoration of the victim of a crime to his role as a full-fledged subject of the trial, can be found in the concept of „privatization” of criminal proceedings. Introducing certain private-law concessions into the public-law construction of criminal proceedings seems to be one of such, quite promising, solutions.
But what would the concept of „privatization of criminal procedure” actually mean? In the literature, various typologies of privatization patterns and various definitional proposals are reported. In the context of the subject of the research, however, it should be emphasized that in the general concept of „privatization of law” two problematic strands become apparent in the first place. In addition to tendencies to expand the participation of non-state entities in the implementation of tasks hitherto covered by the exclusive competence of state bodies, there is a parallel penetration into law and the criminal process of constructions of private-law origin, which can also be described as a „civilizing” of criminal proceedings.
Privatization, which on the one hand reflects the dynamic potential of criminal procedure, on the other hand, however, encounters impassable boundaries. With all awareness of the contentiousness of such a division, it can be proposed that these boundaries can be assigned to three areas: 1) the place of criminal procedural law in the system of law, especially in view of the division into the domain of public law and private law, 2) the relationship between the state and the individual, protected by the constitutional standard, 3) the functionality of the criminal process and the need for different methods of resolving criminal conflicts to coexist within it. Accordingly, the boundaries would be systemic, constitutional-legal and functional. To maintain the current constitutional (and convention) standard of criminal procedure, private activity can be permitted only to the extent that it does not violate the essence of the state’s obligations to protect public safety and order and the rights and freedoms of individuals. The deeper a given procedural activity interferes with the sphere of a citizen’s freedom, the more strongly the state’s monopoly becomes justified. The area in which the possibility of private activity seems best justified is the sphere of evidentiary proceedings – the private gathering, but also the taking of evidence. For this reason, preliminary proceedings also appear to be the most suitable for privatization.
As already indicated, the origins of privatization concepts lie in the problems posed for the modern justice system by the modern risk society, which arise at the intersection of the aspiration to introduce a freedom-oriented, guarantee-oriented model of criminal law and process, and the need to increase the effectiveness of criminal law protection. To recapitulate, it should be recognized that the results achieved as part of the research are a new, important voice that falls within the scope of fundamental issues of criminal trial science, but also an expression of the correct perception of the relationship between the authority (the state) and the individual in a liberal, respecting the rule of law, democracy.
Pełne analizy związane z badanym zjawiskiem prywatyzacji procesu karnego oraz wynikające z nich szczegółowe konkluzje znajdują się w monografii pt. „„Granice prywatyzacji procesu karnego. W poszukiwaniu sprawności i sprawiedliwości systemu” (Warszawa 2022, ISBN: 978-83-7627-219-1).
To dwujęzyczne opracowanie (językiem zasadniczym monografii jest język polski, ale zawarto w niej również obszerne podsumowanie w języku angielskim, rekapitulujące najistotniejsze kwestie rozważane w kolejnych rozdziałach oraz ostateczne wnioski), stanowi kompleksowe przeanalizowanie problematyki zasięgu wprowadzania mechanizmów współdzielenia przez prywatnych uczestników postepowania i organy państwa wykonywania określonych czynności istotnych w procesie, jak też „ucywilniania” procesu karnego, jaki jawi się dopuszczalnym na obecnym etapie rozwoju procesu karnego. Monografia jest pierwszą tego rodzaju publikacją na polskim rynku wydawniczym.
LINKI:
1.Książka drukowana
2. e-book: